Meta Roestenberg is benoemd tot hoogleraar humane modellen voor vaccinontwikkeling (Leiden University Center for Infectious Diseases, onderdeel van LUMC). Ze houdt een pleidooi voor de inzet van gezonde vrijwilligers voor het testen van vaccins.
Foto: Milette Raats
De oratie die Roestenberg uitspraak bij de aanvaarding van haar hoogleraarschap kent een mooie titel: Helden en antihelden van infectieziekten. De antihelden zijn de internist-infectiologen, die zelden heroïsche daden verrichten maar vooral op de achtergrond hun nuttige werk doen. De helden zijn de gezonde vrijwilligers die bereid zijn vaccins tegen infectieziekten te testen. Ze staat nadrukkelijk stil bij de ethische aspecten hiervan – wellicht kan in 1 op de 1000 gevallen toch een ernstige ziekte het gevolg zijn – maar noemt het desondanks ‘wat bekrompen’ om het inzetten van gezonde vrijwilligers als onverantwoord te bestempelen.
“Ik probeer daarmee te vertellen dat we naar het grotere geheel moeten kijken”, zegt ze. “Afgezet tegen de enorme schade die infectieziekten kunnen veroorzaken, is het mijns inziens verantwoord enig risico te nemen. Daarmee is de medisch-ethische toetsingscommissie het eens, maar over de mate van wat verantwoord risico is lopen de meningen uiteen. In onze maatschappij is het echter heel acceptabel dat mensen risico’s nemen, stelde ik in mijn oratie, en ik gaf de brandweerman als voorbeeld. Dat mensen risico nemen door deel te nemen aan medisch-wetenschappelijk onderzoek en daarmee nieuwe vaccins helpen ontwikkelen, is misschien dus juist heel logisch. Die mensen moeten we eren.”
Snelle duidelijkheid
Investeren in menselijke infectiemodellen is een effectieve manier om de ontwikkeling van nieuwe vaccins sneller en slimmer te maken, stelt Roestenberg. “Het ligt eraan waarvoor natuurlijk”, zegt ze, “maar voor malaria is het echt vanzelfsprekend geworden. Voor influenza wordt het ook steeds meer geaccepteerd. Elk model heeft natuurlijk zijn beperkingen, maar het is wel heel nuttig in vaccinontwikkeling, ook om snel een gebrek aan effectiviteit te bepalen. Het is ethischer om dat vooraf uit te zoeken voordat je een hele populatie eraan blootstelt in fase II-onderzoek.”
De emotie begrijpt ze echter wel. “De historie is immers beladen”, zegt ze. “Maar een astronaut die naar de maan gaat, noemen we automatisch een held. Als ik over mijn werk vertel, krijg ik vaak de vraag wat het voor ‘rare mensen’ zijn die daaraan meewerken. Begrijpelijkerwijs wil ook lang niet iedereen dat. Het zijn vaak mensen die zich betrokken voelen. Bijvoorbeeld omdat ze een medische of biomedische achtergrond hebben, maar ze kunnen ook om andere redenen een bijdrage willen leveren. De vraag of het gevaarlijk is kunnen we in ieder geval goed beantwoorden, want we hebben het over ziekten die bij miljoenen mensen voorkomen en weten daardoor ook welke risico’s we nemen met deze studies. De mensen die meedoen aan onze studies hebben minder de neiging om alle risico’s te vermijden, daar hebben we onderzoek naar gedaan.”
De complexiteit van vaccinontwikkeling voor ‘neglected tropical diseases’ is dermate groot dat de effectiviteit van vaccins die ervoor worden ontwikkeld doorgaans tegenvalt. Waarom is het experimenteel besmetten van gezonde vrijwilligers dan toch een goed idee? “Je moet met beperkte financiële middelen veel zien te bereiken”, zegt Roestenberg. “Je wilt zo snel mogelijk zoveel mogelijk antwoorden op zoveel mogelijk vragen. Fase III-studies zijn kostbaar, dus je wilt zeker weten dat je in die fase niet struikelt.”
Lessen van corona
De ontwikkeling van vaccins tegen infectieziekten krijgt meer ruimte naarmate door zo’n ziekte meer rijke landen worden getroffen. De coronacrisis maakt dit voldoende duidelijk. Toch wordt Roestenberg daar niet cynisch van. Ze ziet zelfs de positieve kant. “We hebben van de ontwikkeling van de coronavaccins veel geleerd dat we kunnen gebruiken voor armoedegerelateerde ziekten”, zegt ze. “Bijvoorbeeld hoe je een vaccin versneld kunt ontwikkelen. En mRNA-platforms zijn sinds COVID-19 ‘booming’, ook voor malaria is daarmee nu gestart. Ook de infrastructuur die is opgezet om de vaccinontwikkeling in de coronapandemie te versnellen was leerzaam. En ik hoef niemand meer uit te leggen wat infectieziekten zijn of welke enorme impact ze kunnen hebben.”
Voor de ontwikkeling van de coronavaccins was wel veel meer geld beschikbaar dan voor het onderzoek waarmee Roestenberg zich bezighoudt. “Het is niet makkelijk om geld te krijgen voor onderzoek naar armoedegerelateerde ziekten”, vertelt ze. “We hebben geluk dat we gesteund worden door Nederlandse private fondsen. Het LUMC heeft een eigen stichting voor fondsenwerving, en ik vind dat ik ook de taak heb lezingen te geven en aandacht te vragen voor ons onderzoek.”
Impact maken
Al een jaar na de start van de coronacrisis waren de eerste effectieve vaccins er. Zou die snelheid voor de neglected tropical diseases ook mogelijk zijn? “Meer investeren werkt versnellend”, zegt Roestenberg. “Maar parasieten zijn wel heel wat complexer dan het coronavaccin. De ontwikkeling van het eerste malariavaccin heeft tientallen jaren gekost. En die parasieten hebben ook alle tijd gehad om een heel complexe interactie met de mens te ontwikkelen. Die interactie moet je begrijpen voordat je een effectief vaccin kunt ontwikkelen.”
Niet voor niets benoemt ze in haar oratie haar werk dan ook als een wereld die niet maakbaar is. “Ik ben een positief mens en ga er dus vanuit dat eradicatie van neglected tropical diseases wel mogelijk is”, zegt ze. “Maar ik weet ook dat we wel eens doorslaan in maakbaarheid, dat laat de corona-aanpak ook zien. Toch kunnen we een enorme impact maken met vaccins, dat heeft corona óók bewezen. Polio eveneens. De schaal is dan bovendien meteen gigantisch. Dat is een van de redenen waarom ik in dit werk terechtgekomen ben. Ik heb hierin veel meer kans om impact te maken dan als tropenarts. Dat werk heeft me wel gevormd, je ziet daar hoe een ziekte het leven van mensen bepaalt.”
Smeltkroes
Wat Roestenberg moeilijk vindt, is dat onderzoek zo in silo’s georganiseerd is. “De manier waarop wij onderzoek doen, met inzet van gezonde proefpersonen dus, genereert data die weer input geeft aan het fundamenteel en het preklinisch onderzoek. Voor de ontwikkeling van nieuwe diagnoses, maar ook voor het verbeteren van bestaande vaccins en de ontwikkeling van nieuwe. Dan creëer je een smeltkroes van ideeën en feedback. Maar je hebt daar wel medici, biomedici en chemici voor nodig die elkaar begrijpen. Dus moet je translationeel opleiden om te zorgen dat ze niet allemaal op hun eigen eilandje blijven zitten. Persoonlijk vind ik dat een van de leukste onderdelen van mijn werk. Ik zie daarin jonge mensen die open staan voor elkaar en bereid zijn om van elkaar te leren. Ze kijken breder dan hun eigen werk, ziekenhuis of land en dat is ook nodig voor ons soort onderzoek. Ik word daar heel blij van.”
Dan nog blijft het probleem bestaan dat het onderzoek zich richt op ziekten die rond de evenaar endemisch zijn, maar dat het onderzoek vooral plaatsvindt in Europa en de VS. “Gelukkig ontstaan in Sub-Sahara Afrika en Zuidoost-Azië ook steeds meer onderzoeksgroepen met enthousiaste jonge mensen”, zegt Roestenberg. “Het is echter een gemiste kans dat Nederland – in tegenstelling tot Engeland of Duitsland – niet investeert in fundamentele samenwerking met die groepen. Ook het inzetten van vrijwilligers ter plaatse om potentiële vaccins te testen staat nog relatief in de kinderschoenen. Je hebt die wel nodig, want zij hebben een andere genetische achtergrond en infectiegeschiedenis dan de Nederlandse vrijwilligers. Je onderzoek wordt relevanter naarmate je het dichter bij de doelpopulatie brengt.”
Oproep
Aan het einde van haar oratie deed Roestenberg een oproep die blijk geeft van haar optimisme en bevlogenheid. ‘Het wordt tijd dat we zelf de maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen voor de wereldgezondheid en een nieuw soort ondernemerschap ontwikkelen waarbij sociale en maatschappelijke belangen prevaleren boven winst’, stelde ze. “De roep om duurzame industrie komt echt uit de samenleving en gaat steeds verder”, zegt ze, “Je kunt als bedrijf echt niet meer aankomen met de boodschap dat je werkt met fossiele brandstoffen. Die ontwikkeling voedt de hoop dat farmaceutische bedrijven ook een omslag maken en gaan investeren in armoedegerelateerde ziekten.”