Hoe kan de nier zichzelf herstellen? Medisch bioloog dr. ir. Roel Bijkerk (LUMC) doet onderzoek naar die vraag. Van de Nierstichting ontving hij hiervoor een Kolffbeurs van 200.000 euro.
Lang werd gedacht dat nierschade onherstelbaar is. Voor een deel klopt dat ook wel, legt Bijkerk uit. “Want als de nefronen er niet meer zijn, is de nierfunctie voorgoed weg. Maar uit onderzoek in muizen is gebleken dat beschadigde onderdelen van de nier wel degelijk deels kunnen worden vervangen. Het is niet bekend hoe groot dat vermogen is bij de mens. Maar als we beschadigde nierstructuren een zetje kunnen geven om te herstellen, kunnen we nierfalen wellicht tegengaan.”
Reninecel
De focus in Bijkerks onderzoek ligt bij de juxtaglomerulaire cel, oftewel de reninecel. Deze heeft een centrale rol in het metabolisme van het enzym renine, dat helpt bij de regulatie van de zoutspiegels in het bloed en het reguleren van de bloeddruk. Amerikaanse onderzoekers ontdekten bijna tien jaar geleden dat de reninecel een soort stamcel kan worden die beschadigde cellen in het nierfilter kan vervangen. “Die functie van de reninecel probeer ik in mijn onderzoek te versterken”, zegt Bijkerk.
Het stimuleren van het herstellende vermogen van de niercellen is het hoofddoel van Bijkerks onderzoek. Daarnaast hoopt hij te achterhalen hoe dat proces werkt, zodat dat wellicht aangrijpingspunten oplevert voor gerichte stimulatie. Voorheen heeft Bijkerk veel gewerkt aan micro-RNA’s. Onder andere een die betrokken is bij de aanmaak van renine. Hij vermoedt een verband tussen de hormoonfunctie en de regeneratieve functie van de reninecel. Daarom ging hij de rol van het micro-RNA onderzoeken bij de stamcelfunctie van de cel. Inmiddels bestaat het idee dat het micromilieu rond de cel bepalend is voor het herstellend vermogen.
SGLT2-remmers
Bijkerk richt zich op de SGLT2-remmers. Patiënten met diabetes type 2 gebruiken die om de bloedsuikerwaarde te helpen reguleren. Maar deze middelen blijken tevens renale complicaties te verlagen bij patiënten met een hoog risico daarop. Bijkerk onderzoekt of deze beschermende werking wordt veroorzaakt door een gunstig effect op het herstellend vermogen van de nier. “SGLT2-remmers beïnvloeden de water- en zoutbalans, en we denken dat dat een signaal is voor de reninecellen om stamcel te worden. Renine speelt immers ook een belangrijke rol bij de water- en zoutbalans in het lichaam.”
Bijkerk heeft al een SGLT2-remmer toegediend aan muizen waarin de reninecellen zijn gelabeld met fluorescentie. Onder invloed van de remmer blijken de reninecellen meer beschadigde cellen te vervangen. “In de nierfilters zien we dat meer cellen afkomstig zijn van reninecellen. We gaan nog onderzoeken of die cellen ook functioneel zijn. Maar het lijkt erop dat een SGLT2-remmer een stimulerende werking heeft op reninecellen. We willen nu op moleculair niveau gaan bestuderen wat er gebeurt als muizen met nierschade een SGLT2-remmer krijgen. Dat willen we ook doen met een RAAS-remmer, een bloeddrukverlagend medicijn. Bovendien willen we het effect onderzoeken van een dieet met hoog zout, waarvan ik denk dat dat een negatief effect heeft op het zelfherstellend vermogen.”
Kolff-programma Nierstichting
Binnen het Kolff-programma stelt de Nierstichting elke jaar verschillende beurzen beschikbaar. Het programma is vernoemd naar Willem Kolff, uitvinder van het eerste werkende dialyseapparaat. Binnen het programma ontvangen zes talentvolle onderzoekers subsidie voor wetenschappelijk onderzoek. De aanvragen zijn in samenwerking met patiënten en wetenschappers beoordeeld. De subsidie bedraagt in totaal bijna 1,3 miljoen euro.
Nierschade nabootsen
Het bestuderen van moleculaire processen gebeurt in organoïden, oftewel gekweekte mini-orgaantjes (zie kader). Bijkerk wil onderzoeken of zich daarin reninecellen bevinden en of deze cellen dan ook te labelen zijn met fluorescentie. “Dan kunnen we onderzoeken of we nierschade kunnen nabootsen. Zo kunnen we wellicht de werking van reninecellen bij het herstel van de schade ophelderen.”
Bijkerk betrekt ook de macula-densacellen bij het onderzoek. Deze liggen naast de reninecellen en communiceren daarmee. Deze cellen doen de zoutregistratie voor de reninecel en geven een signaal om zout vast te houden. “We denken dat deze communicatie ook van belang is voor de stamcelfunctie. Ik wil deze twee cellen naast elkaar laten groeien op een speciaal kweekplaatje om de interactie te bestuderen.”
Voor de toekomst hoopt Bijkerk dat SGLT2-remmers gunstig blijken te zijn voor nierpatiënten en dat deze voorgeschreven kunnen worden om de nierfunctie te behouden. “Ik hoop dat door ons onderzoek meer bekend wordt over de precieze werking van deze remmers. Als zij inderdaad het zelfherstellend vermogen stimuleren, is dat een extra reden om deze medicatie te gaan gebruiken. En wellicht vinden we aanknopingspunten voor nog gerichtere behandeling.”
Organoïden
Een organoïde wordt gekweekt vanuit een menselijke pluripotente stamcel. Met een speciaal protocol kan die uitgroeien tot een versimpelde maar functionele versie van een biologisch orgaan. Een mini-nier heeft grofweg structuren van een echte nier, zoals nierfilters en tubuli. “Ik zoek daarin naar reninecellen”, legt Bijkerk uit. “Ik hoop daarmee het herstellende vermogen van de nier beter te kunnen bestuderen. En omdat een organoïde humaan weefsel is, kunnen we het onderzoek waarschijnlijk sneller vertalen naar de menselijke situatie.”