Moleculair bioloog prof. dr. Tobias Rinke de Wit (PharmAccess) is bezorgd over hoe de wereld omgaat met de coronavaccinatie. De westerse wereld heeft onvoldoende oog voor Afrika, stelt hij. Zo lang dat zo blijft, zal de pandemie ons parten blijven spelen en wereldwijd de volksgezondheid blijven bedreigen.
Rinke de Wit heeft in opiniestukken in de Volkskrant gewaarschuwd dat de westerse wereld zichzelf in de voet schiet door de coronavaccins niet ruim beschikbaar te stellen aan Afrika. De reden is simpel: virussen storen zich niet aan landsgrenzen dus deze pandemie kan alleen met een wereldwijde aanpak worden bestreden. “Het heeft tot wat LinkedIn-reacties geleid en ik ben in een paar programma’s te gast geweest”, zegt hij, “maar Nederland bleef toch vooral met zijn eigen probleem bezig.”
Aanvankelijk was Rinke de Wit hoopvol over groepsimmuniteit in de westerse landen. “Daar werken we nog steeds naartoe”, zegt hij nu, “alleen is die immuniteit ongelijk verdeeld over de wereld. En omikron is waarschijnlijk net zo infectieus als pokken, wat betekent dat 90% van de wereldbevolking zou moeten worden gevaccineerd. Dat gaan we niet halen.”
Het ideaal, stelt hij, is acht miljard vaccins produceren en in een week aan de hele wereldbevolking verstrekken. “Dat kan natuurlijk niet, maar nu wordt halfslachtig gehandeld. Mutanten blijven komen en springen alle kanten uit, ook vanuit Afrika. In dat continent op grote schaal vaccineren is dan ook puur eigenbelang. Cynisch, maar waar. Het aantal doden door COVID-19 in Afrika is ook erg ondergerapporteerd, waarschijnlijk zijn het er over de afgelopen anderhalf jaar twee keer zoveel als hiv/aids in dezelfde tijd. En op het continent worden 40 miljoen kinderen per jaar geboren. We weten dat corona problemen veroorzaakt voor zwangere vrouwen en het ongeboren kind. Vaccineren is dus de logische keuze en het vaccin is er.”
Leren van het verleden
Intussen muteert het virus om te kunnen overleven. “Het is gewoon Darwin: muteren en selecteren”, zegt Rinke de Wit. “Het is waarschijnlijk mazzel dat omikron minder ziekmakend is dan eerdere varianten, maar dat biedt geen garantie dat een volgende variant ook weer mild is. Bovendien, ook met omikron belanden nog steeds patiënten aan de beademing. En vergeet ‘Long covid’ niet. Natuurlijk wordt corona op een gegeven moment endemisch. Dat is met de Russische griep uit 1890 ook gebeurd, dat was een serieuze pandemie die zonder vaccin uitwoedde, overigens wel ten koste van een miljoen doden. Met COVID-19 hebben we dus nog wel een tijd te maken.”
Met PharmAccess was Rinke de Wit in 2001 in Afrika samen met Joep Lange actief in aidsbehandeling. Dat was succesvol. Wat is het recept om zoiets voor coronavaccinatie in Afrika voor elkaar te krijgen? “PharmAccess is indertijd opgericht voor toegang tot hiv-medicatie”, vertelt hij. “Het was vrij schandalig dat de triple therapy al vijf jaar beschikbaar was, maar niet in Afrika. Daar zijn wij dus mee begonnen. Als eerste met Heineken, dat hiv-medicijnen aan al zijn lokale medewerkers en hun gezinnen aanbood met onze hulp. Dat zette het op de kaart. De ongelijkheid van toen is de ongelijkheid van nu. In het westen liggen een miljard covidvaccins op de plank voor noodgevallen. Daarmee kun je heel volwassen Afrika vaccineren. Iets soortgelijks zou nu dus weer kunnen werken. Waarbij ik wel aanteken dat ik dan een actieve houding verwacht van de farmaceutische industrie. Met wat we toentertijd op hiv-gebied hebben gedaan, hebben we veel geleerd over bijvoorbeeld het tijdelijk passeren van patenten. De covidpillen van Pfizer en Merck zitten in de patent pool die hiervoor al in 2010 is ontwikkeld, dus de vraag is waarom de covidvaccins daar dan niet in zitten.”
Beschikbaar stellen is niet genoeg
Rinke de Wit geeft zelf antwoord: “Alle rijke landen hebben voorgesorteerd op beschikbaarheid van vaccins voor hun eigen bevolking via rechtstreekse afspraken met de farmaceutische bedrijven. Weliswaar is in april 2020 na een oproep van de G20 COVAX ontstaan om de vaccins netjes over de wereld te verdelen, maar daarvan komt dus weinig terecht. Daarom is ook AVAT tot stand gekomen, de African Vaccine Acquisition Trust, om de vaccins zelf in te kopen. Nu begint de stroom van vaccins naar het continent wel aardig op gang te komen, maar daarmee ontstaat de volgende uitdaging. Voor de gemiddelde Afrikaan is corona verstopt, die is bezig met overleven. Er is ook geen goede infrastructuur voor zorg en preventie zoals we die in het westen kennen. De vaccins distribueren vereist dus ook een intensieve logistieke operatie. De vaccins moeten naar de mensen toe komen, onder andere via de community outreach organisaties. Die moeten worden betaald en geëquipeerd om aan het werk te kunnen. En dan is er nog de vaccintwijfel onder de bevolking. Als nu één continent gewend is aan vaccins dan is het Afrika. Maar toch plaatst een vijfde van de bevolking vraagtekens bij dit vaccin. Voorlichting is dus ook essentieel.”
Vaccins naar Afrika brengen is de kortetermijnoplossing. Op de lange termijn zal Afrika zijn eigen vaccins moeten ontwikkelen en zullen de zorgsystemen in Afrika aanmerkelijk verbeterd moeten worden. Rinke de Wit: “Daaraan draagt PharmAccess bij, vooral met digitalisering. In Afrika is een ‘mobieletelefoonrevolutie’ gaande. Dat geeft enorme kansen. Individuen zijn nu te bereiken en te koppelen aan zorgsystemen, klinieken en zorgverzekeraars. Dat maakt een zorgsysteem transparanter, meer real time, en meer flexibel om op te schalen en te communiceren. Bovendien heeft Afrika geleerd van hiv. Eerst waren er in 54 Afrikaanse landen 54 afzonderlijke National AIDS Control Programma’s. Nu is er ook CDC-Africa in Addis Ababa: één pan-Afrikaans netwerk voor inkoop van covid-beschermende middelen, een pan-Afrikaans clinical trials netwerk, een centraal netwerk voor het identificeren van mutanten. Daar kunnen we in Europa nog een puntje aan zuigen.”
Van idealisme naar realisme
Dit is hoopvol, maar toch is Rinke de Wit door zijn ervaringen minder idealistisch en meer realistisch geworden. “In de westerse wereld zien we het tegenovergestelde van die pan-Afrikaanse aanpak in ontwikkelingen als America first en de Brexit”, zegt hij. “Eigenbelang vooropstellen is een wereldwijd fenomeen en gaat ten koste van voor elkaar opkomen. Het is de verontwaardiging hierover die mij bij PharmAccess beweegt. Maar we zien dat niet iedereen zich door die verontwaardiging laat leiden, dus wrijven we mensen ook maar het realistische argument onder de neus: vaccineren in Afrika is in je eigen belang.”
PharmAccess draagt een steentje bij om vaccinatie in Afrika op de kaart te zetten. Rinke de Wit: “We doen dit door digitale interventies, zoals een snelle digitale covidlening voor klinieken, apps voor het herkennen van covidsymptomen, een mobiele tool voor klinieken om covid-gereedheid te meten, private klinieken digitaal aansluiten op publieke covidnetwerken, covidtestlabs ondersteunen, real time dashboards maken met geo-informatie over covid-outbreaks. Daarnaast doen we zoveel mogelijk aan informatievoorziening. In dat kader zou de westerse journalistiek zich wat beter moeten realiseren dat Afrika over haar schouder meeleest. Het vaccin van AstraZeneca in de media afbranden bijvoorbeeld geeft daar het beeld: wij krijgen het afdankertje. Terwijl het gewoon een prima vaccin is.”
Moleculair bioloog prof. dr. Tobias Rinke de Wit is onderzoeksdirecteur van Stichting PharmAccess en het Joep Lange Instituut. Hij is in 2006 aan de Universiteit van Amsterdam benoemd tot hoogleraar Sustainable health care delivery in resource-poor settings aan de Faculteit der Geneeskunde.