Langdurige lichamelijke inactiviteit verhoogt fors het risico op het krijgen van vele chronische ziekten, uiteenlopend van diabetes type 2 en metabool syndroom tot verschillende soorten kanker en hart- en vaatziekten. 3 specialisten belichten, ieder vanuit hun eigen vakgebied, deze risico’s en vertellen over hun inspanningen om de relatie tussen leefstijl en bewegen en (het voorkomen of beïnvloeden van) ziekte over het voetlicht te brengen.
De eerste vraag die kinderlongarts Boony Thio (Medisch Spectrum Twente) aan kinderen in zijn spreekkamer stelt, is: ‘Hoe ver woon je van school?’. Een bijzondere vraag, maar wel een relevante. Hij legt uit: “Ik doe dit omdat kinderen te weinig dagelijks bewegen. Bijna 90% haalt niet een uur lichamelijke beweging per dag, wat de norm is. Veel kinderen zitten wel op een sport, maar dat is 1 of 2 keer per week. Vroeger bewogen kinderen veel meer, ook dagelijkse loopjes zoals naar en van school. Daarmee verbrand je meer calorieën dan met fietsen. Om nog maar te zwijgen over de vele kinderen die met de auto worden gebracht.”
Als het antwoord op de vraag tussen de 1 en 2 kilometer zit, raadt Thio het kind aan om te gaan lopen. “Het gaat om de dagelijkse beweging”, zegt hij, “het hoeft niet per se altijd heel intensief te zijn. Wandelen is een natuurlijke beweging die je rustiger maakt en ook sociaal als je met meerdere kinderen oploopt. Die kinderen kijken me vaak eerst een beetje vreemd aan, maar als ik het uitleg nemen ze mijn advies vaak over.”
Beweging is essentieel
Voor kinderen is bewegen essentieel voor hun ontwikkeling, stelt Thio, niet alleen lichamelijk maar ook sociaal. “Het bevordert hun zelfvertrouwen als ze met de andere kinderen kunnen meedoen en plezier maken”, zegt hij. “In het inspanningslab dat we in het ziekenhuis hebben voor kinderen, zie ik ook dat bewegen voor kinderen met overgewicht heel veel doet voor hun eigenwaarde. Deze kinderen moeten uit de vicieuze cirkel komen: als ze overgewicht krijgen kunnen ze niet meer goed meekomen, is sport niet meer leuk en raken ze geïsoleerd. En het is vreselijk als je met sporten altijd als laatste wordt gekozen.”
De kindertijd beschermt enigszins tegen overgewicht, omdat veel calorieën worden besteed aan de groei. Thio: “Maar ook als het BMI niet te hoog is, kan de lichaamssamenstelling door inactiviteit toch afwijkend zijn. Ook vetmassa is hormonaal actief weefsel. Je lichaam gaat anders werken. De afwijkende lichaamssamenstelling verhoogt de kwetsbaarheid voor chronische ziekten, zoals diabetes en cardiopulmonale ziekten. Astma hebben en niet bewegen verhoogt het risico op overgewicht. De toch al beperkte conditie van de longen krijgt het dan nog zwaarder te verduren. Door meer te bewegen zijn de complicaties van veel chronische ziekten te voorkomen. Bewegen kan het lichaam ook immunologisch beschermen tegen de inflammatiecomponent die met een aantal chronische ziekten samenhangt. Er is geen pil zo krachtig als goed bewegen.”
Gamification
Thio maakt zich zorgen over het grote aantal uren dat kinderen per dag doorbrengen met schermpjes kijken en games spelen. Maar toch ziet hij hierin ook mogelijkheden om hen aan het bewegen te krijgen: “Er zijn vernuftige games als Pokémon Go die een krachtige prikkel bieden voor kinderen om te gaan bewegen. Daarvan maken we gebruik voor kinderen met astma en dat werkt heel goed. Uiteindelijk willen kinderen ook graag samen actief zijn.”
Gamification speelt ook een rol bij de metingen die kinderen met astma thuis moeten doen om Thio inzicht te geven in het beloop van de ziekte. “Aan die metingen een spel koppelen verlaagt de drempel om dit trouw te doen”, zegt hij. “Ze doen het dan zelfs vaker, wat betekent dat we beter trends kunnen zien, en daarop anticiperen. Dat is beter dan ze op gezette tijden voor metingen naar het ziekenhuis laten komen.”
Leeftijd is wel iets om rekening mee te houden in gamification. “Je moet keuzes bieden die bij de leeftijdsgroep passen”, zegt Thio. “Niet eenvoudig, want kinderen zijn verwend met een enorm aanbod aan fantastische games. We werken weliswaar samen met gamebouwers, maar de kosten maken het moeilijk om op te boksen tegen de games die kinderen juist lichamelijk passief maken.”
Direct actie
De manier waarop de zorg is ingericht, helpt artsen niet om in consulten met kinderen veel aandacht te besteden aan leefstijlproblematiek, stelt Thio. “De beperkte financiële middelen dragen ertoe bij dat de zorg steeds efficiënter wordt”, zegt hij. “Kinderartsen zijn hierdoor gedwongen vooral bezig met de medisch-technische kant van het werk. Over bewegen spreken en handvatten bieden om dit te doen, kost tijd die ze dus veelal niet hebben. Spijtig, want als eenmaal sprake is van obesitas is dit moeilijk terug te draaien. Het waarnemen van een ongunstige trend is dus reden om daarop direct actie te ondernemen, want een dik kind wordt in 90% van de gevallen een dikke volwassene. Kun je dat tijdig voorkomen, dan heeft het kind daar levenslang profijt van.”
Diabetes en kanker
Prof. dr. H. (Hanno) Pijl pleitte in 2017 op het congres ‘Arts en voeding’ voor onderzoek naar de relatie tussen diabetes en kanker. “Daarover is de laatste jaren zover ik kan overzien niet heel veel meer gepubliceerd”, zegt hij nu. “Maar die relatie is echt heel duidelijk aanwezig. We kunnen daar best nog meer onderzoek naar doen, maar we moeten er vooral op ingrijpen en dat zouden we nog veel meer kunnen en moeten doen. Bij prediabetes kun je met metformine preventief best veel doen, maar vooral leefstijlinterventie is belangrijk. Daarvoor zou veel meer aandacht moeten bestaan. Zelf ben ik daar zeker een advocaat voor in de curatieve zorg. Maar ik weet ook: zolang we onze leefomgeving niet aanpassen, voeren we een verloren strijd. Het lukt de meerderheid van de mensen niet duurzaam gezond te leven in een samenleving zoals we die hebben gebouwd.”
Wat zijn de grootste boosdoeners? Pijl somt ze moeiteloos op: voeding, gebrek aan fysieke activiteit, chronische stress, toxines en roken en alcoholconsumptie. “Allemaal dingen waar we iets mee moeten”, vertelt hij, “daarover moet politieke en maatschappelijke consensus komen. Daarnaast moeten we de kennis van stedenbouwers en architecten gebruiken die weten hoe je een wijk moet bouwen om beweging te stimuleren. Ook arbeidsomstandigheden moeten worden aangepakt. Een complex systeem dus.”
Pijl zegt weleens te vrezen dat het probleem onoplosbaar is. “Er zijn wel deels technologische oplossingen, maar we moeten vooral aan het fundament iets doen”, zegt hij. “Ik denk ook wel dat dat kan, maar ik ben bang dat mensen nog steeds niet de urgentie zodanig voelen dat ze stappen gaan zetten. Mensen moeten blijkbaar ver het vuur in lopen voordat ze beseffen dat ze in de oven zitten. Zover zijn we blijkbaar nog niet, kijk bijvoorbeeld naar de discussie over glyfosaat. Aan de andere kant ben ik heel blij met de juridische zaak tegen Chemours nu, waarbij niet alleen het bedrijf maar ook de mensen aan het roer onder vuur komen te liggen. Het is belangrijk dat bestuurders ter verantwoording worden geroepen.”
Rol van medici
Ook de rol van de medici blijft belangrijk. “We hebben die in de eerste plaats in de spreekkamer op individueel niveau”, aldus Pijl. “We moeten blijven uitleggen hoe belangrijk hun gedrag, hun leefstijl is voor hun gezondheid. Maar we moeten ook naar de samenleving en de politiek agenderen dat er een enorm probleem is en welke rol we daar zelf in spelen. Die tweede rol pakken we als medici nog te weinig op, al heb ik tegelijkertijd gelukkig toch wel het idee dat het geluid vanuit de medische sector sterker wordt. Dat is een goed begin, maar we moeten echt nog veel meer, collectief, buiten de spreekkamer treden. Er moet echt een beweging op gang komen, en daarvan wil ik graag een van de woordvoerders zijn.”
Sportgeneeskunde
Het specialisme sportgeneeskunde heeft in 2014 erkenning gekregen. “Als sportartsen hebben we unieke kennis over de relatie tussen bewegen, gezondheid en ziekte”, vertelt prof. dr. J. (Hans) Zwerver. “We zijn gespecialiseerd in inspanningsdiagnostiek en beweegadvies, vooral voor patiënten met chronische aandoeningen en/of klachten van het bewegingsapparaat. Sportgeneeskunde is er dus absoluut niet alleen voor geblesseerde (top)sporters. Steeds meer ziekenhuizen hebben tegenwoordig sportartsen in dienst.”
Het is een specialisme dat nog te weinig wordt ingezet, vindt hij. “Bewegen is belangrijk voor preventie én behandeling”, zegt hij. “Het zou veel meer moeten worden toegepast, maar het zit nog niet in het therapeutisch arsenaal van de arts. De meeste artsen schrijven niet aan hun patiënten voor dat ze moeten gaan bewegen. En als ze dat al wel doen, ervaren ze een kloof naar de sport- en beweegwereld. Ze weten niet waar ze mensen naartoe moeten verwijzen. Dit is enerzijds een organisatorisch probleem, maar nog veel meer een opleidingsprobleem. In de basisopleiding tot arts is een inhaalslag nodig op dit gebied. En hetzelfde geldt in de opleiding tot medisch specialist en de nascholingen die voor hen worden aangeboden. In iedere richtlijn van de medische professionals zou een module bewegen en leefstijl moeten worden opgenomen.”
Exercise is Medicine
In de Verenigde Staten heeft the American College of Sports Medicine het ‘Exercise is Medicine’-initiatief gelanceerd. Zwerver is voorzitter van de Nederlandse tak hiervan, die opereert onder de naam Nationaal Centrum Exercise is Medicine. “In deze multidisciplinaire netwerkorganisatie is een aantal specialismen vertegenwoordigd”, licht hij toe, “medisch specialisten, maar ook mensen uit de sport- en beweegwereld – onder andere NOC*NSF, NL Actief – en fysiotherapeuten. We willen de kloof overbruggen en zorgen dat het belang van bewegen standaard in de spreekkamer wordt besproken. Ook binnen de Federatie Medisch Specialisten is hiervoor een groep actief. Ik nodig alle specialistenverenigingen – zeker ook de neurologen – uit om zich aan te sluiten. We stevenen in de zorg op een enorme crash af, dus het is echt zaak nú te investeren in primaire en secundaire preventie.”
Zwervers credo is ‘exercise is medicine’. Hoe vertaalt hij exercise: als bewegen of als sporten? “Het hoeft niet per se sporten te zijn”, zegt hij. “Traplopen, een halte eerder uitstappen, wandelen, dansen, tuinieren, er zijn legio mogelijkheden. Iedere stap telt, het is vooral belangrijk dat mensen iets gaan doen wat ze leuk vinden. Anders houden ze het niet vol. Het zou helpen als de maatschappelijke omgeving zo is ingericht dat ze uitnodigt tot bewegen. Dat is helaas vaak niet het geval, voor de inrichting van veel zorggebouwen geldt hetzelfde. En in het ziekenhuis is het probleem dat de patiënt in bed gaat liggen en ook in bed zijn eten krijgt. Ook hier is enorme winst te behalen.”
Leefstijlroer
De Vereniging Arts en Leefstijl heeft de 6 pijlers die samen de lichamelijke en geestelijke gezondheid van de mens beïnvloeden vormgegeven in het Leefstijlroer. Dit is een hulpmiddel ter ondersteuning van het gesprek van de zorgprofessional met de patiënt. Het Leefstijlroer geeft handvatten om de juiste koers te bepalen voor een gezonde leefstijl.