Samuel Verkerk woonde en werkte 3 jaar in Zambia, waar hij een oogkliniek opzette bij de stad Choma. Verkerk zag in Zambia als een van de weinige oogartsen veel schrijnende gevallen vanwege het gebrek aan oogzorg, maar kwam ook veelal dezelfde kleine klachten tegen als in Nederland.
Samuel Verkerk is oogarts in het Elkerliek Ziekenhuis te Helmond. Samen met zijn gezin woonde hij tussen 2016 en 2020 in Zambia. Daar hielp hij namens de stichting Eye for Zambia bij het opzetten van een oogkliniek in het Macha Mission Hospital, een uur rijden van de stad Choma.
Stichting
In de jaren ’80 van de vorige eeuw draaide al een oogkliniek in het Macha Mission Hospital met steun van een Duitse stichting, maar die ging door de hiv-pandemie ter ziele. “Nu hiv onder controle is, was er een plan om de oogkliniek nieuw leven in te blazen”, zegt Verkerk.
In 2016 verhuisde de oogarts samen met zijn vrouw en 3 kinderen naar Zambia. Eenmaal daar moest er nog veel gebeuren, zegt hij. “We zijn begonnen zonder werkvergunning, omdat we die pas daar konden regelen. Dat gaf ons tijd om ons te oriënteren op het land, het ziekenhuis, de werkwijze en hoe we die zouden kunnen aanpassen.” Dat bleek een flinke taak te zijn. “Er was een oogkliniekje van 9 m2 dat werd gedraaid door 1 oogverpleegkundige, met alleen een spleetlamp en een autorefractor. We konden niet eens de oogdruk meten. We voelden aan de medewerkers van het ziekenhuis dat er niet veel vertrouwen was in het slagen van ons plan.”
Behelpen
De werkvergunning kwam pas in maart, 3 maanden nadat Verkerk en zijn gezin waren verhuisd. “Rond die tijd kwam de eerste container met spullen aan”, zegt Verkerk. “Toen werd het plan ook wat tastbaarder voor de medewerkers.” Er kwam een tweede kamer die werd ingericht als operatiekamer voor cataractextracties, later aangevuld met een kamer waar mensen een bril aangemeten konden krijgen. Verkerk en zijn collega’s bouwden de kliniek stapje voor stapje uit. “Het was al snel te klein”, zegt de oogarts. “Vooral de operatiekamer was krap en had uitgangen direct naar buiten. Vanuit hygiënisch oogpunt was dat behelpen, maar het werkte wel. In mei 2017 konden we onze eerste staaroperaties al doen, maar we hadden meteen door dat het te krap bemeten was om een duurzame kliniek te draaien.”
Kinderschoenen
Zambia is een land waar de oogzorg in de kinderschoenen staat. Staar is er een groot probleem. De aandoening is wereldwijd een van de grootste oorzaken van blindheid. Waar iemand met staar in Nederland operatief een nieuwe lens krijgt en aangevuld met een bril een normaal leven kan leiden, is dat in Zambia anders, zegt Verkerk. “Toen we in Zambia aankwamen, waren er slechts 8 oogartsen op een bevolking van 15 miljoen. Daardoor zagen wij veel mensen binnenkomen die blind waren als gevolg van staar.” Ook ooginfecties zijn aan de orde van de dag door een slechte toegang tot zorg, onkunde en onwetendheid. “Vanwege het tropische klimaat groeien ziektekiemen sneller in Zambia”, zegt Verkerk. “Daarnaast zien we er meer trauma, zoals mensen die takjes of andere objecten in hun oog krijgen.”
Ook de indeling van het zorglandschap in Zambia verschilt van Nederland, legt Verkerk uit. “Er is geen eerste lijn zoals in Nederland, maar wel zijn er verschillende niveaus verpleegkundigen. De basisopleiding duurt 2 tot 3 jaar, een specialisatie 3 jaar, waarna je jezelf oogverpleegkundige mag noemen. Daarboven staan de clinical officers, een soort PA’s.” De medical licentiate is een soort paramedisch arts, die na een oogheelkundige specialisatie ook operaties mag uitvoeren. “Officieel worden zij door de overheid in een ziekenhuis geplaatst zodat elk groot ziekenhuis een oogarts heeft, maar dat gebeurt niet altijd”, zegt Verkerk. “Mensen willen nu eenmaal niet ver van de stad wonen omdat er op het platteland minder luxe en minder faciliteiten zijn.”
Zelf overbodig
Verkerk heeft geleerd beter om te gaan met frustraties die hij soms ervoer als Nederlandse oogarts in Zambia. “Je kan en mag niet alles veranderen maar moet binnen de mogelijkheden proberen het beste ervan te maken. Dat is soms een uitdaging. In Zambia kwam ik veel schrijnende gevallen tegen, zoals mensen met glaucoom die eenmaal blind zijn. Je kunt dan niets meer doen.” Een ander leerpunt is dat “je meer kunt dan je denkt dat je kunt”, zegt Verkerk. “Ik zou in Nederland nooit een excenteratie doen. Toch was dat in Zambia enkele keren nodig, omdat we een patiënt niet naar de hoofdstad konden sturen voor behandeling. Ik vond het interessant dat ik meer bleek te kunnen dan wat ik in mijn opleiding had meegekregen.”
Verkerk nam een wijsheid mee uit Zambia: iedere patiënt heeft recht op zijn eigen lijden. “Jeuk of irritatie aan het oog lijkt een kleine klacht, waar mensen in niet-Westerse landen op het eerste gezicht geen last van zouden hebben.” Toch is het niet zo dat mensen in Zambia alleen met grote zorgvragen naar het ziekenhuis komen. “Zeker 8 op de 10 patiënten hebben een kleine klacht. Ik had verwacht dat ik waar zou maken wat de meeste mensen denken: het relativeren van kleine klachten. Dat blijkt niet zo te zijn, en ik heb geleerd alle klachten serieus te nemen.”
Goede oogzorg
Inmiddels staat er na 3 jaar werken een autonome oogkliniek bij het Macha Mission Hospital, aangedreven door zonne-energie. “Het loopt goed”, zegt Verkerk. “Ons plan was om onszelf zo snel mogelijk overbodig te maken, en dat is gelukt.” Hij gaat deze zomer een paar weken terug om advies te geven op managementniveau. “Ik wil later misschien langer terug, maar vind dat je zoiets niet te lang en te vaak moet doen. Het is niet goed om te lang te blijven zitten op dezelfde plek. Het draait om het verlenen van goede oogzorg, niet om jou als persoon.”