In de zorg wordt veel geïnnoveerd. Maar het duurt doorgaans jaren voordat een innovatie de klinische praktijk bereikt en veel vaker gebeurt dit niet. Maria Jacobs, voorzitter raad van bestuur van Maastro, is door Universiteit van Tilburg aangesteld als bijzonder hoogleraar Implementation of innovations in health care. Zij wil zich er hard voor maken succesvolle implementaties sneller de weg naar de klinische praktijk te laten afleggen.
Het is geen nieuw gegeven dat innovaties in de zorg pas na jaren de klinische praktijk bereiken. Dit rechtvaardigt de vraag: waarom nu pas een hoogleraarschap implementatie van innovaties in de gezondheidszorg? “Nu ja, ik ben natuurlijk al in augustus 2019 benoemd”, zegt Jacobs, “maar door de coronacrisis is mijn inaugurale reden uitgesteld tot september 2020. Maar de vraag is toch wel terecht. De zorg is een niche wat betreft innovatie-implementatieonderzoek, meestal vindt onderzoek plaats naar de innovatie zelf maar niet naar de vraag hoe je die het beste kunt implementeren. Juist daar gaat het vaak mis. Vandaar mijn hoogleraarschap. En vandaar ook mijn eerdere promotieonderzoek. Ik vond bij mijn onderzoek indertijd dat slechts 19% van het onderzoek dat we vanuit Maastro publiceren leidde tot implementatie van een innovatie in de praktijk en dat nog eens 30% leidde tot vervolgonderzoek. Er verdween dus 51%. Bedenk hierbij dat Maastro in de Nederlandse top scoort op innovatie-implementatie. Die 19% van toen is nu 25%, resultaat van zorgvuldig sturen op implementatie. Mijn leeropdracht is dan ook onderzoeken hoe de implementatieroute kan worden versterkt.”
Dat juist Jacobs deze eer te beurt viel, is begrijpelijk. Ze promoveerde in 2017 op onderzoek naar innovatie-implementatie in de radiotherapie. De Universiteit van Tilburg heeft een departement economie en management, gericht op innovaties in het bedrijfsleven sneller tot wasdom brengen. “Het onderzoek daarnaar wilden ze verbreden naar de zorg”, vertelt ze, “en daarom past mijn leerstoel ook zo goed.” In het kader van haar hoogleraarschap begeleidt Jacobs ook promovendi die onderzoek doen naar de implementatie van innovatie en de effectiviteit van managementinterventies, met name in de zorg.
Samenspel vereist
Wat innovatie implementeren moeilijk maakt, stelt Jacobs, is het complexe samenspel van de innovatie zelf, het gedrag van mensen, de organisatiecontext en de processen die nodig zijn om dingen voor elkaar te krijgen. Ze legt uit: “Bij de start van een implementatietraject zijn vaak de resources niet op orde, daar begint het al mee. Maar de drive van de initiatiefnemers is vaak zo groot dat men toch al start. In andere gevallen wordt onvoldoende geborgd dat de betrokkenen daadwerkelijk de innovatie dragen. Ook zijn projecten soms te complex. Wat dan helpt is om die complexiteit te reduceren door het implementatietraject op te delen in deelprojecten.”
Dit laatste is inmiddels gangbaar in Maastro: innovatieteams werken vanuit samen gedefinieerde mijlpalen die in één of twee weken kunnen worden behaald door er multidisciplinair aan te werken. Degenen die beschikbaar moeten zijn om die mijlpaal op te leveren worden dan vrijgepland voor de benodigde tijd, zodat de resources meteen zijn veiliggesteld. “Dat maakt het overzichtelijk”, zegt Jacobs, “en het geeft een goed gevoel als je na die week een voorgenomen doel hebt kunnen afronden.”
Concurrentie versus samenwerking
Volgens Jacobs kunnen concurrentie en marktdenken een beperkende rol spelen in het succesvol implementeren van innovaties. “Natuurlijk bestond het probleem ook al voor de introductie van de gereguleerde marktwerking in de zorg”, vertelt ze, “maar toch zie je het nu meer. Vaak zijn mensen op meerdere plekken tegelijk met dezelfde innovatie bezig en is iedereen het wiel aan het uitvinden. Dan zie je dat concurrentie echt een rol speelt. In de oncologie, en ook in de radiotherapie, is gelukkig wel meer samenwerking tot stand gekomen. Aanvankelijk leidde die wel tot discussie over de vraag of er voldoende balans zou zijn in de mate waarin je informatie kan ophalen en geeft. Maar die opvatting is nu meer naar de achtergrond verdwenen. In de radiotherapie is de Taskforce innovatie-implementatie radiotherapie Nederland ingesteld door de beroepsvereniging NVRO. De interesse daarvoor bleek snel zo groot dat we de Taskforce niet verder konden uitbreiden, omdat je anders niet meer effectief kunt vergaderen. Verander- en organisatiekunde krijgt in de opleiding van zorgprofessionals weinig aandacht, dus de manier waarop de taskforce dit gat opvult moet echt in een behoefte gaan voorzien.”
De lastige praktijk
Dan nog blijft de praktijk soms weerbarstig. “Soms zijn we zo ambitieus om iets uit te rollen dat we dat wel eens over het hoofd zien”, vertelt Jacobs. “Neem de protonentherapie. Een radicale innovatie, maar verwijzingen blijven achter. We hebben duidelijk de kennisverspreiding en de noodzaak voor draagvlak vooraf onder radiotherapeut-oncologen onderschat. Maar ook wel de veranderkundige aspecten van zo’n implementatie, terwijl we vanuit de literatuur hadden kunnen bedenken dat dit een moeilijke opgave is die een procesmatige aanpak nodig heeft.”
Jacobs schat in dat het implementatieprobleem voor geneesmiddelen minder groot is. “Het onderzoek daarnaar voorafgaand aan markttoelating, in gerandomiseerde klinische trials, is goed geregeld”, verduidelijkt ze. “Als een nieuw geneesmiddel op de markt komt, is de meerwaarde meestal duidelijk aangetoond. Het is een eenvoudiger vorm van implementatie dan technische innovatie, die immers vereist dat je ook de techniek begrijpt. De leercurve bij complexe technische innovaties kan aanzienlijk zijn en dat beïnvloedt het implementatieproces.”
Voorspellende factoren
De onderzoeksgroep van Jacobs ontwikkelde een predictiemodel voor het voorspellen van het succes van een implementatietraject. Het kwam tot stand in samenwerking tussen Maastro en het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis. In een literatuurstudie over 150 innovaties zijn de succesfactoren voor innovatie-implementatie en de mate van prognostische waarde daarvan in kaart gebracht. “Hoewel meerdere factoren statistisch significant zijn, blijkt maar een beperkt aantal prognostische waarde te hebben”, vertelt ze. “Door betrokkenen daarop te laten scoren, krijgen ze een concreet beeld van de kans van het tijdig slagen van de implementatie en kunnen ze onderdelen die slecht scoren eerst op orde brengen voordat ze aan de implementatie beginnen.”
Het predictiemodel is echter maar een deel van het verhaal. “We kunnen ook leren van hoe de industrie en de ICT-sector met implementatie van innovaties omgaan”, zegt Jacobs. “Ook op het punt van digitale informatie. Daar doen we ook onderzoek naar. En we gebruiken de kennis van andere sectoren ook om te onderzoeken hoe we de adoptie van protonentherapie beter kunnen laten verlopen. We gaan ook diepte-interviews doen om in kaart te brengen wat hiervoor de faciliterende elementen zijn.”
Meerwaarde vaststellen
Een ‘donkere wolk’ noemt Jacobs de vendor-push die soms bij innovatie-implementatie een rol speelt: een leverancier die een nieuw product of een nieuwe technologie bedenkt en daar een markt voor zoekt. “Je moet heel goed vaststellen of een zorginnovatie echt klinisch significante meerwaarde heeft voor de patiënt. Is dat niet duidelijk, dan is het zaak dit eerst in een beperkt aantal centra uit te zoeken en dan pas eventuele vervolgstappen te zetten. Dat gebeurt te weinig.”
Zorgaanbieders noemen doorgaans een ander struikelblok voor het succesvol implementeren van innovaties: het probleem om tot structurele financiering ervoor te komen. “Als Maastro zijn we door VWS erkend als centrum met een topklinische functie”, zegt Jacobs. “Wij zijn van mening dat dit voor ons de verantwoordelijkheid met zich meebrengt om kosteneffectiviteitsonderzoek een onderdeel te laten zijn van ieder innovatietraject. Dan weet je zeker dat je een goede basis hebt om het gesprek aan te gaan met de zorgverzekeraars als je een tarief aanvraagt. Als we vinden dat we voor een bepaalde behandeling een hoger tarief moeten kunnen krijgen, dan moeten we ook kunnen aantonen dat de meerkosten worden gerechtvaardigd door verbeterde uitkomsten voor de patiënt. Die kosteneffectiviteitsstudies vinden nog in veel te veel gevallen niet plaats. Dat moeten we als zorgsector meer gaan doen. Dan kom je vanzelf tot het goede, constructieve gesprek.”
Maria Jacobs
Bedrijfskundige Maria Jacobs is sinds mei 2008 lid van de raad van bestuur van Maastro en sinds 2015 bestuursvoorzitter. Maastro is het bestralingsinstituut dat de radiotherapie verzorgt voor patiënten in Limburg en voor protonentherapie ook voor Zuidoost-Nederland. Ze promoveerde in 2017 aan de Universiteit Maastricht op het proefschrift Innovation in radiotherapy: going from good to better. Naast Jacobs heeft Maastro ook hoogleraren op het gebied van radiotherapie, fysica, biologie en data science.