Het aantal fietsongelukken in ons land neemt snel toe. Dat zorgt voor relatief veel hersenletsel. Oorzaken zijn met name het stijgend aantal ouderen en jongeren met een elektrische fiets en de razendsnelle opmars van de fatbike bij jongeren. Neuroloog dr. B. (Bram) Jacobs (UMCG) en directeur Martijntje Bakker van VeiligheidNL reageren op de ontwikkelingen.
Fietsveiligheid staat al langer op de agenda van neurologen, traumachirurgen en artsen in het algemeen. In 2022 is het collectief Artsen voor Veilig Fietsen opgericht, dat samen met onder andere de Hersenstichting de jaarlijkse Dag van de Fietshelm organiseert. “Het aantal slachtoffers van fietsongevallen nam toe, en daarmee ook het aantal blijvende letsels en de ernst daarvan”, vertelt Jacobs. “De grote toename van gebruik van elektrische fietsen, met name door ouderen, leidde niet tot toename in het gebruik van een fietshelm. Ouderen zijn al kwetsbaarder vanwege minder reactievermogen en balans. Dat vergroot de kans om onderuit te gaan en op het hoofd te vallen. Veel ouderen gebruiken bovendien antitrombotica, wat de hersenschade extra kan vergroten.”
Onoverzichtelijk
Artsen voor Veilig Fietsen richtte zich aanvankelijk vooral op het dragen van een fietshelm. Inmiddels is de aandacht verbreed, verklaart Jacobs. Onder andere naar de fiets-infrastructuur. “Zo zijn er in Groningen kruispunten waar alle stoplichten voor fietsers tegelijk op groen gaan. Vroeger werkte dat, maar nu zijn er e-bikes, bakfietsen, fietskoeriers, scooters, fatbikes… Het is erg onoverzichtelijk geworden, ook op fietspaden. Er zijn natuurlijk ook meer auto’s, maar de meeste fietsongelukken zijn eenzijdig en het gevolg van bijvoorbeeld het op- en afstappen van een oudere op een fiets.”
Een andere belangrijke oorzaak van het gestegen aantal ongelukken is de komst van de fatbike, volgens Jacobs een gevolg van de helmplicht voor scooters waarvoor neurologen, traumachirurgen en andere zorgverleners destijds hebben gepleit. “Dat is een succes geworden, er zijn nog weinig scooterrijders zonder helm. Maar niet iedereen wil een helm dragen. Fabrikanten zijn daarop ingesprongen met de fatbike, die ook nog eens veel meer is afgestemd op jongeren.”
Voorlichting
De snelste, gemakkelijkste en goedkoopste manier om hersenschade door een fietsongeluk te voorkomen, is nog steeds het dragen van een helm. Jacobs: “We weten dat dat helpt tegen hersenletsel en het kan ernstigere vormen van hersenletsel en zelfs overlijden voorkomen. Ik vind niet per se dat een helm verplicht moet worden. Ik zie liever dat we jongeren en 60-plussers er met voorlichting van kunnen overtuigen om op een fiets, zeker een elektrische fiets, een helm te dragen. Daarnaast kunnen fietstrainingen voor senioren helpen tegen ongelukken. Tegelijk praten wij als artsen met gemeenten en provincies om de fiets-infrastructuur aan te passen.”
Dat een overheidscampagne kan werken, is volgens Jacobs aangetoond in Denemarken. “Daar is een grappige en goede campagne gevoerd, met onder andere een filmpje over een Viking die zonder helm ten strijde wil trekken. Hij wordt teruggeroepen door zijn vrouw en kinderen om een helm op te zetten. Met zoiets creatiefs en humoristisch kun je veel bereiken. Ik hoor in mijn spreekkamer ook veel mensen zeggen dat ze voortaan een helm gaan dragen, maar dat is ná een ongeval. Dan is het dus eigenlijk al te laat. Ik wil graag juist letsel voorkomen. Ik zie in mijn werk welke gevolgen een val op het hoofd kan hebben.”
Op de vraag of de Vereniging voor Neurologie een rol kan spelen in deze hele discussie, trekt Jacobs het breder: “Ook bijvoorbeeld SEH-artsen, traumachirurgen en kinderartsen hebben met het onderwerp te maken. Ik denk dat dit namens de Federatie Medisch Specialisten als geheel moet worden benaderd. Binnen de Federatie bestaat een enorm netwerk in Nederland. Daarmee kunnen we onze stem versterken.”
Meetweek
VeiligheidNL houdt het aantal ongevallen en letsels, waaronder verkeersongevallen, sinds 1997 bij in het Letsel Informatie Systeem (LIS) op een representatief aantal SEH’s in Nederland. “In de eerste helft van 2024 werden 140 ongevallen met een fatbike geregistreerd”, vertelt Martijntje Bakker. “Het letsel van jonge slachtoffers op een fatbike is vaak ernstig: bijna een kwart van de slachtoffers in de leeftijd van 12 tot en met 15 jaar heeft hersenletsel.” Ook slachtoffers van dezelfde leeftijd van een ongeluk met een e-bike hebben meer hersenletsel (22%) dan bij ongevallen op een normale fiets (12%), wat een indicatie is voor gemiddeld ernstiger letsel.
Begin oktober vond een landelijke meetweek plaats in alle 82 ziekenhuizen met een SEH. In die week belandden alleen al 96 slachtoffers op een SEH door een fietsongeval met een fatbike. “Als dit voor Nederland een gemiddelde week was, worden jaarlijks naar schatting 5.000 fatbikers op een SEH behandeld”, aldus Bakker.
Naast de 96 fatbikers die in de meetweek een SEH bezochten, waren 31 personen aangereden door een fatbike. In totaal waren er in de meetweek 1.291 SEH-bezoeken als gevolg van een fietsongeval.
Tweederde van de fatbike-ongevallen in de meetweek vond plaats in een Randstedelijke provincie. In bijna de helft van de fatbike-ongevallen was het slachtoffer tussen de 12 en 15 jaar. Van alle slachtoffers droeg slechts 3% van de fatbikers en 6% van de e-bikers een helm.
De toename van het aantal ongelukken met elektrische fietsen vindt ook Bakker zorgelijk. “We maken ons vooral zorgen om de jonge doelgroep. Bij hen zien we een veel grotere stijging van het aantal ongevallen dan bij ouderen. In de periode 2018-2022 zagen we al een grote toename van het aantal slachtoffers op een e-bike tussen 12 en 17 jaar. Die toename was meer dan 300%, veel meer dan bij 55-plussers.”
Leeftijdgrens
Momenteel zijn er geen regels voor e-bikes en fatbikes. “Op het opvoeren ervan wordt nu beter gehandhaafd, onder meer met rollerbanken door de politie”, weet Bakker. “De minister pleit voor maatregelen voor alle elektrische fietsen gezamenlijk. Daar zijn wij het mee eens omdat de cijfers dat onderbouwen en omdat het uitzonderen van één type fiets geen zin heeft. In de letselcijfers zien we een toename in de leeftijdscategorie tot 16 jaar. Veel risicovolle zaken hebben een leeftijdgrens van 16 jaar, bijvoorbeeld het mogen rijden op een snorfiets of brommer. Dan is het vreemd als er geen regels zijn voor voertuigen die ook 25 km/uur kunnen rijden.”
Daarnaast kan het dragen van een helm worden gestimuleerd, denkt Bakker. VeiligheidNL pleit nu niet voor een helmplicht omdat een helm een ongeluk niet voorkomt. “Maar een helm is bij een ongeval wel erg effectief tegen hersenletsel. Totdat er wetgeving is, adviseren wij ouders ook om goed na te denken of je wel een fatbike wilt kopen voor je kind. Het is een vervoersmiddel met extra risico op ongelukken. Een zware hersenschudding kan er al voor zorgen dat een kind op school een jaar achter raakt. En hersenletsel kan onomkeerbaar zijn. Een kind kan daar het hele leven last van hebben.”
Eenvoudige en snelle optie
Neuroloog Bram Jacobs benadrukt dat het dragen van een helm slechts een deel is van fietsveiligheid, maar wel een effectieve, eenvoudige en snelle optie. Voorlichting daarover begint volgens hem op de basisschool. Daarnaast is het goed als ook ouders een helm dragen, als voorbeeld voor de kinderen. “Als elk jaar meer kinderen een fietshelm gaan dragen, dan is dat winst. We moeten overigens ook oog hebben voor de financiële kant: een groeiend kind heeft meerdere helmen nodig, en die zijn redelijk prijzig. Niet alle ouders kunnen dat betalen. Ook speelt het duurzaamheidsaspect: als kinderen veel helmen verslijten, komen er steeds meer afgedragen helmen. Maar ik denk dat we met elkaar in staat moeten zijn om voor deze punten een oplossing te vinden.”