Er is nog veel onbekend over het effect van COVID-19-vaccinatie bij patiënten met ernstig nierfalen. Biedt het standaard vaccin hen wel voldoende bescherming? En hoe zit het met de bijwerkingen van de vaccins bij deze doelgroep? Begin dit jaar kende ZonMw 3,2 miljoen euro subsidie toe aan het RECOVAC-consortium om deze vragen te kunnen beantwoorden.
Het jaar 2021 begon goed voor Jan-Stephan Sanders, internist-nefroloog in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Eind januari hoorde hij dat hij, samen met zijn collega’s, ruim 3 miljoen euro kreeg toegekend van ZonMw. Die subsidie was bestemd voor het opzetten van het REnal patients COvid-19 VACcination (RECOVAC) consortium, een Nederlands samenwerkingsverband van de afdelingen nefrologie van alle universitaire medische centra, Santeon, Nefrovisie, de Nederlandse Transplantatie Stichting en de Nierpatiënten Vereniging Nederland. Zij werken in dit project samen om te onderzoeken hoe het immuunsysteem van nierpatiënten reageert op de vaccinatie, hoe effectief het vaccin is op de lange termijn en wat de bijwerkingen zijn.
Overzicht van de drie RECOVAC-deelonderzoeken naar de immuunrespons (weergegeven in rood), naar antistoffen (blauw) en de registratiestudie (grijs)
Zorgen
Projectleider Sanders vertelt dat hij en zijn collega’s zich zorgen begonnen te maken toen tijdens de ontwikkeling van de COVID-19-vaccins duidelijk werd dat nierpatiënten helemaal niet meegenomen werden in de klinische studies naar deze vaccins. “We weten dat andere vaccins, bijvoorbeeld tegen hepatitis en influenza, minder werkzaam zijn in onze patiëntengroepen en vroegen ons daarom af of er niet ook een probleem zou ontstaan met de coronavaccins. We vonden dat we daar iets mee moesten doen en namen eind vorig jaar contact op met ZonMw. Zij waren al bezig met een soortgelijk initiatief voor patiënten met solide tumoren die chemotherapie en/of immuuntherapie krijgen – de VOICE-studie – en daar konden wij mooi bij aanhaken”, aldus Sanders.
Er volgde een hectische periode waarin heel veel geregeld moest worden in heel weinig tijd. “In sneltreinvaart hebben we het studieprotocol ontwikkeld en naar de METC gestuurd en het consortium gevormd. Dat was het begin. De kerstvakantie stond volledig in het teken van het uitwerken van de subsidieaanvraag. Gelukkig kregen we in de loop van januari groen licht en toen konden we echt van start gaan.”
Immuunrespons
De grote subsidie van ZonMw maakte het mogelijk om twee studies op te zetten. De eerste studie is de RECOVAC-IR-studie, een immunologische monitoringstudie waarin in relatief kleine patiëntengroepen de specifieke immuunrespons gemeten en geanalyseerd wordt na vaccinatie. Dit onderzoek wordt uitgevoerd in het UMCG, Radboudumc, Amsterdam UMC en Erasmus MC. In totaal worden 850 deelnemers gevaccineerd met het Moderna-vaccin, waaronder 175 dialysepatiënten, 175 patiënten met een ernstig gestoorde nierfunctie (chronische nierschade, CNS, stadium G4 en G5), 300 patiënten met een niertransplantatie en een controlegroep van 200 personen met een normale nierfunctie die geen immunosuppressiva gebruiken. Sanders: “Het was nog even onduidelijk met welk vaccin deze studie uitgevoerd kon worden, maar we waren blij dat dit Moderna is geworden. We wilden namelijk graag een mRNA-vaccin gebruiken, omdat dit type vaccins wordt aangeraden in de richtlijn voor immuungecompromitteerde patiënten.”
Het primaire eindpunt van het eerste deelonderzoek is de immuunrespons 28 dagen na de tweede injectie. Begin mei zullen de laatste deelnemers naar de centra komen voor bloedafname en vervolgens worden alle bloedmonsters zo snel mogelijk naar het RIVM gestuurd voor de bepaling van de immuunrespons. Ondertussen is Sanders al druk bezig met een plan voor de statistische analyses zodat de meetresultaten zo snel mogelijk geanalyseerd en opgeschreven kunnen worden. “Het is een beetje een race tegen de klok”, legt Sanders uit. “De eerste resultaten over kleinere series patiënten verschijnen al, dus we willen heel snel publiceren. Ons cohort is wel groter en er zijn veel metingen uitgevoerd. Dat werkt waarschijnlijk in ons voordeel.”
Registratiestudie
Het tweede deelonderzoek binnen RECOVAC heet LESS CoV-2. Deze registratiestudie richt zich op de vraag of gevaccineerde nierpatiënten nog steeds COVID-19 kunnen krijgen en hoe het ernstig ziektebeloop bij hen is. Sanders vertelt dat dit wordt uitgezocht door gebruik te maken van gegevens over dialyse- en niertransplantatiepatiënten met COVID-19 die al verzameld zijn. Hiervoor zullen gegevens uit bestaande databases, zoals RENINE, de NOTR en ERACODA, gekoppeld worden.
Sanders: “Intussen ontvingen wij input van een patiënt die ons erop wees dat voor patiënten een heel andere vraag vooropstaat. Voor hen is het vooral belangrijk om te weten of ze wel antistoffen tegen SARS-CoV-2 hebben aangemaakt door de vaccinaties om daaruit af te kunnen leiden of ze beschermd zijn tegen het virus.” Daarom werd bekeken of LESS CoV-2 verder uitgebreid kon worden met een antistoffenstudie. “We waren in de gelukkige situatie dat er juist op dat moment een mogelijkheid was om extra subsidie te krijgen via de Nierstichting en het UMCG. Hier heeft mijn collega Ron Gansevoort belangrijk aan bijgedragen. Dat we dit aanvullende onderzoek kunnen uitvoeren, is vooral mooi omdat we nu ook kunnen uitzoeken of er een verband is tussen de antistoffentiter en de kans dat patiënten ondanks vaccinatie toch COVID-19 krijgen”, legt Sanders uit. “We weten dat in de algemene populatie geldt dat hoe meer antistoffen iemand aanmaakt, hoe beter degene beschermd is tegen infectie. Maar de vraag is of dit ook geldt voor nierpatiënten. Bovendien is nog onduidelijk welke antistoffentiter minimaal nodig is om beschermd te zijn.”
Papierstorm
Aan de substudie doen in totaal 12.000 patiënten mee, waaronder 4.000 dialysepatiënten en 4.000 niertransplantatiepatiënten. Bovendien worden 4.000 patiënten met CNS stadium G4 en G5 vanuit de zeven Santeon-ziekenhuizen uitgenodigd om deel te nemen. In alle drie de groepen wordt de effectiviteit van het vaccin vastgesteld door te bepalen hoeveel patiënten na vaccinatie alsnog COVID-19 ontwikkelden en door in een deel van de patiënten te meten hoe de antistoftiter is op één en zes maanden na de tweede vaccinatie. Een tweede doel is om te onderzoeken hoe veilig de vaccins zijn. Dit wordt binnen het UMCG vastgesteld door met behulp van een vragenlijst te achterhalen of er allergische reacties of bijwerkingen zijn opgetreden.
Alle 12.000 deelnemers zullen zelf met een vingerprik bloed afnemen, waarna bij Sanquin de antistoffen worden bepaald. Vanaf 22 april konden patiënten zichzelf aanmelden via de RECOVAC-website of op papier via een flyer die uitgereikt wordt in de behandelcentra. Sanders: “Dat zal snel gaan. Wij verwachten binnenkort een soort papierstorm in het UMCG door alle aanmeldingen.”
Plannen voor de toekomst
Hoewel RECOVAC al behoorlijk uitgebreid is, hebben Sanders en zijn collega’s allerlei ideeën voor nóg meer onderzoek. Zo denken zij na over een boosterstudie. Omdat de eerste data uit andere landen laten zien dat de immuunrespons tegen lijkt te vallen, willen ze graag een stukje financiering vrijmaken om te kunnen identificeren wie niet goed reageren op de vaccinaties en juist die slechte responders een boostervaccin (derde vaccinatie) geven. Ook overweegt het consortium om in LESS CoV-2 aandacht te besteden aan de kwaliteit van leven van nierpatiënten in relatie tot COVID-19 en de vaccinaties.
“COVID-19 is voor onze patiëntengroep nog altijd heel indrukwekkend aanwezig. Het is nog steeds bedreigend, omdat patiënten weten ‘dit moet ik niet krijgen’. Met name transplantatiepatiënten hebben zichzelf vaak opgesloten en voor hen is het nu nog maar de vraag of dat afgelopen is nadat ze gevaccineerd zijn. We proberen patiënten en ook professionals hierover te informeren via webinars die we regelmatig organiseren vanuit het consortium.”
Aanvankelijk had Sanders gehoopt met RECOVAC te kunnen aantonen dat nierpatiënten zich geen zorgen hoeven te maken en dat ze goed beschermd zijn na vaccinatie. “Maar met de recente onderzoeksresultaten durf ik daar niet meer vanuit te gaan. Nu hoop ik dat we ten minste kunnen identificeren wie er goed beschermd zijn en wie niet. Verder hoop ik dat we tot een strategie kunnen komen voor deze laatste groep. Het mooiste zou zijn als we over een tijdje tegen onze patiënten kunnen zeggen dat ze zich weer veilig kunnen voelen.”
RECOVAC wordt gesteund door de Nierpatiënten Vereniging Nederland, en het onderzoek is financieel mogelijk gemaakt door ZonMw en de Nierstichting. Het consortium bestaat, naast Jan-Stephan Sanders, uit Alferso Abrahams, Frederike Bemelman, Marc ten Dam, René van den Dorpel, Ron Gansevoort, Marc Hemmelder, Luuk Hilbrands, Marlies Reinders en Aiko de Vries.
Meer informatie is te vinden op de website www.recovac.nl of per e-mail: info@recovac.nl.