Een gezonde leefstijl helpt om reuma te voorkomen en de ziekteactiviteit te verminderen. Prof. dr. Dirkjan van Schaardenburg, reumatoloog bij Reade en Amsterdam UMC, deed de afgelopen jaren veel onderzoek naar dit onderwerp. “Ook in deze tijd waarin veel effectieve medicatie beschikbaar is, is er nog steeds ruimte voor verbetering.”
Van Schaardenburg onderzoekt al meer dan 2 decennia de risicofactoren die bijdragen aan het ontstaan en in stand houden van reumatische aandoeningen. Allereerst richtte hij zich op de risicofase, het stadium voordat de ziekte ontstaat. “We zagen dat niet alleen genetische factoren, maar ook leefstijlfactoren een rol spelen bij de ontwikkeling van reuma. Denk aan roken, alcoholgebruik, een gebrek aan lichaamsbeweging, stress, slecht slapen en ongezonde voeding. Deze risicofactoren lieten bovendien een forse overlap zien met de leefstijlfactoren die een rol spelen bij andere chronische ziekten, zoals longziekten, diabetes en hart- en vaatziekten. Bij veel van deze ziektes, zo niet alle, speelt een onderliggende chronische laaggradige ontsteking een rol. Afhankelijk van je genetische opmaak ontwikkel je de ene of de andere chronische aandoening of combinaties van verschillende aandoeningen.”
Leefstijl en ziekteactiviteit
Naast het effect van leefstijlfactoren op de ontwikkeling van reumatische aandoeningen, bestudeert Van Schaardenburg ook de rol die leefstijlfactoren spelen bij het onderhouden van de ziekte. “Dat leefstijl een effect heeft op de ziekteactiviteit bij reuma is al veel langer bekend. De eerste voedingsstudies dateren uit de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw. Op dat moment kreeg het onderwerp echter niet zoveel aandacht. Dat kwam onder andere doordat er in die tijd ook veel nieuwe, effectieve geneesmiddelen beschikbaar kwamen. In de afgelopen jaren hebben we binnen Reade en het Amsterdam UMC dit aspect weer naar voren gehaald en de Plants for Joints-studie opgezet (zie kader ‘Plants for Joints’). In dit onderzoek bestuderen we het effect van een combinatie van onbewerkte plantaardige voeding, voldoende lichaamsbeweging en stressreductie op de klachten en ziekteactiviteit bij mensen met (risico op) reumatoïde artritis (RA) of artrose. We laten zien dat er, ook in deze tijd waarin veel effectieve medicatie beschikbaar is, nog steeds ruimte is voor verbetering.”
Minder medicatie
Van Schaardenburg ziet ook buiten het Plants for Joints-onderzoek positieve effecten van leefstijlverandering. “Sinds ik mijn patiënten ook in mijn spreekuren aanraad om eens 1 of 2 maanden alleen onbewerkte, plantaardige voedingsmiddelen te gebruiken, tref ik bijna elk spreekuur wel iemand die aangeeft na zo’n leefstijlverandering enorm te zijn opgeknapt. Mensen voelen zich vitaler en kunnen soms toe met een lagere dosis medicatie. Een aantal gebruikt zelfs helemaal geen medicatie meer. Voor de patiënt is dat fijn, omdat die op deze manier zelf kan bijdragen aan de verbetering van zijn of haar situatie. Maar ook voor mij als arts werkt het motiverend. Mijn spreekuren zijn hierdoor echt leuker en luchtiger geworden.”
Leefstijlaanpassingen kunnen overigens uitstekend gecombineerd worden met medicamenteuze therapie. “Die 2 behandelvormen bijten elkaar niet, maar versterken elkaar juist. Je voegt een leefstijlaanpassing toe aan de bestaande therapie. Als het beter gaat kun je de medicatie verminderen. Een lagere dosis medicatie betekent vaak ook minder bijwerkingen en daarmee een verbetering van het algemeen welbevinden.”
Verschuiving
Van Schaardenburg is 100% overtuigd van het nut van leefstijlinterventies in de spreekkamer van de reumatoloog. Maar hoe staan zijn collega’s hier tegenover? “Verspreid door het land zijn er best een aantal reumatologen die het nut zien van leefstijlinterventies en dit aandragen bij hun patiënten. Maar ik zie ook dat veel reumatologen nog vooral gericht zijn op een medicamenteuze behandeling. Dat is ook niet zo gek. In de geneeskundestudie en de opleiding tot reumatoloog leer je veel over medicatie. Daarnaast staat elk wetenschappelijk congres vol met presentaties van medicatiestudies. Over de effecten van niet-medicamenteuze interventies is veel minder informatie beschikbaar. Het zou goed zijn als hier de komende jaren een verschuiving in komt. Ik hoop dat de resultaten van de Plants for Joints-studie daaraan bijdragen.” Hoe reumapatiënten zelf tegen leefstijlveranderingen aankijken, wisselt ook enorm. “Er zijn mensen die het helemaal niet leuk vinden om iets te veranderen aan hun dagelijkse routine. Maar heel veel mensen willen toch graag zélf iets doen om hun pijn en klachten te verminderen, in plaats van alleen maar pillen slikken. Het is dan fijn om als arts mee te helpen om de zelfredzaamheid van je patiënt te bevorderen. Met leefstijlinterventies heb je hiervoor een extra instrument in handen.” Om in praktijk echt resultaat te bereiken, is het wel belangrijk om de boodschap regelmatig te herhalen. “Als je een patiënt 1 keer aanraadt om te stoppen met roken en hier vervolgens nooit meer op terugkomt denkt hij of zij misschien dat je het niet zo belangrijk vindt. Daarom herhaal ik die adviezen regelmatig. Zo word ik weleens verrast door een patiënt die na jaren een geslaagde stoppoging heeft gedaan.”
Veel componenten
“Voeding is natuurlijk complexer dan roken, omdat het zoveel componenten heeft. Iedereen weet dat een sigaret opsteken ongezond is, maar de beeldvorming rondom gezond eten is ingewikkelder. Mensen vertellen mij dat zij heel gezond eten, en benoemen dan het klassieke menu van aardappelen, groente en vlees. Zij realiseren zich niet dat dierlijke producten, zoals vlees, kaas en ei vaak veel verzadigd vet bevatten. Dit draagt bij aan het onderhouden van de chronische laaggradige ontsteking. Je kunt de eiwitten uit vlees goed vervangen door eiwitten uit peulvruchten.
Wat mensen zich soms ook niet realiseren, is dat bewerkte voedingsmiddelen veel minder gezond zijn dan onbewerkte. Een tomaat zit boordevol kalium en bevat heel weinig natrium, maar een blikje tomatenpuree is net het omgekeerde. De voordelen ben je kwijt en de nadelen krijg je erbij, terwijl je toch denkt dat je tomaat eet. Tot slot zijn vezels niet alleen van belang voor de stoelgang. Zij zijn ook de basis voor de productie van korteketenvetzuren, die belangrijke anti-inflammatoire effecten hebben. Naast voeding verdient ook het effect van stress op chronische ziekte de aandacht. Dat geldt niet alleen voor stress door een heftige gebeurtenis, maar juist ook aanhoudende druk van bijvoorbeeld relatieproblemen of geldzorgen. Het is belangrijk deze signalen op te vangen en mensen te helpen hiermee beter om te gaan.”
Niet alleen doen
Als artsen hun patiënten willen adviseren over plantaardige voeding, hoeven zij dat gelukkig niet helemaal alleen te doen. “In het Plants for Joints-onderzoek hebben we samengewerkt met een aantal diëtisten die de deelnemers begeleidden bij het aanpassen van hun voedingspatroon. De komende tijd willen we ervoor zorgen dat steeds meer diëtisten dit systeem kennen en willen ondersteunen. Er is ook een associatie van professionals die zich bezighouden met plantaardige voeding, de Physicians Association for Nutrition (PAN). Op hun website vind je informatie over de stand van de wetenschap en ook aangesloten zorgverleners (zie kader). Tot slot zijn we bezig om de Plants for Joints-methodiek breder beschikbaar te maken, zodat meer mensen de mogelijkheid krijgen om zo’n programma te volgen. Dit doen we in het Plants for Health-initiatief (zie kader). Voor artsen willen we ons de komende tijd richten op informatie over de effecten van onbewerkte, plantaardige voeding. Wat ik mijn collega’s voor dit moment zou willen meegeven is dat zij weten dat een gezonde leefstijl effectief is bij de behandeling van reuma. Daarnaast hoop ik dat zij patiënten die dit willen proberen daarin willen ondersteunen.”
Plants for Joints
Het Plants for Joints-onderzoek bestudeert het effect van een multidisciplinair leefstijlprogramma bij patiënten met (risico op) RA en artrose.1 Het onderzoek richt zich, in tegenstelling tot eerdere onderzoeken, op een combinatie van leefstijlfactoren. Van Schaardenburg: “In dit project onderzoeken we gelijktijdig het effect van onbewerkte, plantaardige voeding, voldoende lichaamsbeweging en stressreductie. Dit doen we bij 3 groepen deelnemers: mensen met RA, mensen met een verhoogd risico op RA (artralgie in combinatie met anti-gecitrullineerd proteine-antistoffen (ACPA)) en mensen met artrose van de heup of knie in combinatie met metabool syndroom. Door verschillende leefstijlfactoren gecombineerd aan te pakken hopen we bij hen een maximaal effect te behalen in het verminderen van de klachten en de ziekteactiviteit.” De eerste resultaten over de groep RA-patiënten zijn inmiddels gepubliceerd en laten positieve effecten zien.2 Niet alleen neemt de ziekteactiviteit (DAS-28) in de interventiegroep sterker af dan in de controlegroep, ook metabool laten de patiënten een grotere verbetering zien. Zo namen het gewicht, de vetmassa en de middelomtrek in de interventiegroep meer af dan in de controlegroep (verschil tussen de groepen respectievelijk -3,9 kg, -2,8 kg en -3,0 cm) en daalden ook het HbA1c en het LDL-cholesterol sterker (verschil tussen de groepen respectievelijk -1,3 mmol/mol en -0,32 mmol/l). Het effect op de patiënt-gerapporteerde uitkomsten zoals depressie, vermoeidheid, pijn en fysiek functioneren vertoonde een gunstige trend, maar verschilde niet statistisch significant tussen de 2 groepen. “De metabole verbetering die we zien leidt waarschijnlijk weer tot een lagere ontstekingsneiging. En natuurlijk verbetert ook je algemeen welbevinden als je een paar kilo lichaamsgewicht kwijtraakt. Ook voor patiënten met artrose zijn de resultaten heel positief. We hopen die binnenkort te publiceren. Tijdens het congres van de European Alliance of Associations for Rheumatology (EULAR) in juni 2023 presenteren we de resultaten na het eerste jaar follow-up van beide groepen. Ook die zien er gunstig uit.”
Meer weten?
- Het vervolg en de doorontwikkeling van Plants for Joints voor mensen met verschillende aandoeningen: plants-for-health.nl
- Vereniging van zorgprofessionals die meer aandacht willen voor gezonde voeding in de zorg: pan-nl.org
Referenties
- Walrabenstein W, Van der Leeden M, Weijs P, et al. The effect of a multidisciplinary lifestyle program for patients with rheumatoid arthritis, an increased risk for rheumatoid arthritis or with metabolic syndrome-associated osteoarthritis: the “Plants for Joints” randomized controlled trial protocol. 2021;22(1):715.
- Walrabenstein W, Wagenaar CA, Van der Leeden M, et al. A multidisciplinary lifestyle program for rheumatoid arthritis: the ‘Plants for Joints’ randomized controlled trial. Rheumatology (Oxford). 2023;keac693.